Landschap

Het stuwwallandschap

Brongebied Dal van de Mosbeek, Michiel Pothoff
Brongebied Dal van de Mosbeek  Foto Michiel Pothoff
N 52° 29.556' E 006° 12.077'

Prachtige vergezichten en glooiend landschap kenmerken het stuwwallandschap. Stuwwallen zijn de oudste landschappelijke relicten die te vinden zijn in Overijssel. Ze stammen uit de voorlaatste ijstijd (200.000- 125.000 jaar geleden). Noord-Nederland was vanuit Scandinavië bedekt met een enkele honderden meters dikke ijslaag. Aan de randen van die ijslaag werden lokaal aardlagen opgestuwd, als een bulldozer die de grond voor zich uitduwde; de stuwwal.

De zand-, grind-, en kleilagen uit de oorspronkelijke bodem kwamen door de opstuwing scheef naast elkaar te liggen. Hierdoor kunnen op een stuwwal voedselrijke en voedselarme en waterdoorlatende en ondoorlaatbare lagen elkaar afwisselen. Bovenop de stuwwallen liggen smeltwaterdalen, ontstaan na het smelten van het landijs. Onder het landijs is keileem afgezet, een mengsel van leem en (vermalen) zwerfstenen van enkele meters dik.

Galgenberg Martijn Horst
lemelerberg nico kloek
woldberg Michiel Pothoff

Prehistorische bewoning

Door opgravingen in de afgelopen decennia is er meer bekend geworden over de vroegste bewoningsgeschiedenis van het stuwwallandschap. Meestal gaan de sporen van menselijke activiteit terug tot de oude steentijd, waarin groepen nomadische jagers-verzamelaars op de hoge gronden verbleven, waaronder rendierjagers (13.000-10.000 v.Chr.). Sporen van kampementen van jagers-verzamelaars uit de middensteentijd (8800-4900 v.Chr.) zijn plaatselijk ook talrijk.

In de jonge steentijd schakelde de mens over op landbouw en vestigde zich op vaste plekken. Stukken bos werden gekapt om akkers aan te leggen. Onder meer bij Markelo, Vasse en Oldenzaal bevonden zich in deze periode nederzettingen. Talrijke ‘urnenvelden’ en 'grafheuvels' duiden op behoorlijke bevolkingsaantallen in de periode late bronstijd-midden ijzertijd (1100-500 v.Chr.). Raatakkers, akkers uit de ijzertijd, zijn o.a. bij Vasse nog in het landschap zichtbaar.

grafheuvel en middeleeuws karrenspoor, Annie Keizer

Ontginning vanaf de Middeleeuwen

Na de Romeinse tijd liep de bewoning terug, maar Overijssel raakte zeker niet ontvolkt. In de Karolingische tijd (8ste-10de eeuw) werden de flanken van de stuwwallen ontgonnen en ontstonden de huidige dorpen. De akkers lagen op hogere kopjes dicht bij de boerderij in grotere complexen, de essen of enken, De lagere delen werden gebruikt als weiland of hooiland.

De onontgonnen gronden bovenop de stuwwal werden gemeenschappelijk gebruikt als heidevelden. Veeteelt leverde mest en stond in dienst van de akkerbouw. Door eeuwenlange bemesting met potstalmest, die vermengd werd met heideplaggen, grasplaggen of bosstrooisel kwamen de essen hoger dan de omgeving te liggen. Op kaalgemaakte heidevelden ontstonden stuifzanden.

In de loop van de middeleeuwen ontstonden de marken of markegenootschappen. Marken werden opgericht om de woeste gronden te beschermen tegen illegale en ongewenste ontginningen. De boerenbevolking sloeg de handen ineen om nieuwkomers te weren. Elke boer had een waardeel in de marke: een evenredig recht om vee te weiden en heideplaggen te steken op de gemeenschappelijke markegronden (de graslanden, heidevelden, venen en bossen).

Ontwikkeling vanaf de Nieuwe Tijd

Vanaf de zestiende eeuw, en soms al eerder, ontstonden de eerste landgoederen. Dat waren bijvoorbeeld ‘boerenlandgoederen’ die voortkwamen uit eerdere landbouwontginningen of versterkte huizen die hun defensieve functie hadden verloren en als landgoed verder gingen.

Nadat in de negentiende eeuw de markegronden, door de komst van het kunstmest, hun functie verloren ontstonden er tevens ‘heideontginningslandgoederen’. Daarbij werden vaak grote oppervlakten naaldbos aangelegd.

Heidevelden en stuifzanden die geen particuliere ontginning hadden, werden ontgonnen door bijvoorbeeld Staatsbosbeheer of een gemeente. In de jaren dertig van de twintigste eeuw ging dat meestal met een werkverschaffing gepaard.

Steun Het Overijssels Natuurfonds!

Maak Overijssel groener en gezonder. Al vanaf €7,50 bescherm jij één vierkante meter natuur.

Help mee!